Η ελληνική κοινωνία κάτω από το ουράνιο τόξο

Ο Αντόνιο Ματσάδο, ο αυτοεξόριστος ισπανός ποιητής (1875-1939), κωδικοποίησε με μαεστρική απλότητα σε ένα δίστιχο τη διαχρονική προσπάθεια των ανθρώπων να ανοίγουν δρόμους προόδου και χειραφέτησης εκεί που δεν υπάρχει τίποτα, να παράγουν ρωγμές στα αδιέξοδα και να γκρεμίζουν εμπόδια. «Δεν υπάρχει μονοπάτι, έγραφε, το μονοπάτι το φτιάχνεις περπατώντας». Η LGBTQI κοινότητα (σ.σ.: Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, Queer, Intersex), οι συνεπείς υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η προοδευτική διανόηση, όλοι όσοι και όσες αντιλαμβάνονται τη δημοκρατία ως μια συνθήκη συμπερίληψης και ισότητας, διένυσαν πολλά χιλιόμετρα σε αυτήν τη χώρα, ξεριζώνοντας τα αγκάθια του μίσους και της προκατάληψης για να ανοίξουν έναν δρόμο ορατότητας και αλλαγής. Επειτα από πολλά χρόνια αγώνων και προσπαθειών, διαψεύσεων και προσδοκιών, οπισθοχωρήσεων και προκλήσεων, μάλλον μπορούμε πλέον περήφανα να διατρανώσουμε ότι η ελληνική κοινωνία απαγκιστρώνεται σταδιακά από τον σκοταδισμό του πολιτικού και θρησκευτικού συντηρητισμού και μπαίνει κάτω από το ουράνιο τόξο.

 Το Athens Pride 2017 (το προσεχές Σάββατο 10 Ιουνίου) σηματοδοτεί την ολοκλήρωση ενός πρώτου κύκλου θεσμικών κατοχυρώσεων στην κατεύθυνση της ισότητας αλλά και ένα σάλπισμα για τη συνέχιση των διεκδικήσεων, ώστε να επιτευχθούν ακόμη πιο ριζικές τομές στο επίπεδο της συλλογικής συνείδησης. Το βέβαιο είναι ότι οι Παρελάσεις Υπερηφάνειας στην Αθήνα και στις άλλες μεγάλες πόλεις δεν αποτελούν πλέον απομονωμένα και «ενοχλητικά» συμβάντα σε αφιλόξενους τόπους αλλά μαζικές διοργανώσεις που αναστατώνουν ευχάριστα τον χώρο και αγκαλιάζονται από ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις. Είναι πολύχρωμες γιορτές που διακηρύσσουν την αυτοπεποίθηση των ΛΟΑΤΚΙ ανθρώπων (σ.σ.: Λεσβίες, Ομοφυλόφιλοι, Αμφισεξουαλικοί, Τρανσεξουαλικοί, Κουήρ, Ιντερσεξ) και συνάμα αποτελούν αντανακλάσεις των αναστοχαστικών και ριζοσπαστικών διεργασιών που έχουν συντελεστεί στην ελληνική κοινωνία. Γιατί, παρά τις αντιφάσεις, τα σκαμπανεβάσματα και τις παλινδρομήσεις, μπορούμε με σιγουριά να πούμε ότι η εποχή κατά την οποία τα LGBTQI άτομα υπέγραφαν ένα ισόβιο συμβόλαιο με την καταπίεση και εξορίζονταν στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής έχει παρέλθει οριστικά.

«Ναι, θεωρώ πως η ελληνική κοινωνία έχει κάνει βήματα προόδου τα τελευταία χρόνια, με σημαντική καθυστέρηση μεν, αξιοσημείωτα δε, και πιστεύω ότι το επόμενο χρονικό διάστημα θα προχωρήσει ακόμη περισσότερο και πιο γρήγορα» επισημαίνει ο διευθυντής της οργάνωσης «Θετική Φωνή» και τέως γενικός γραμματέας Νέας Γενιάς, Γιάννος Λιβανός, και συμπληρώνει: «Σε αυτό έχουν συντελέσει ιδιαίτερα οι ΛΟΑΤ οργανώσεις με το πολυετές έργο, τις γνώσεις και τις πιέσεις που έχουν ασκήσει στους αρμόδιους θεσμικούς φορείς για να νομοθετήσουν μέτρα προστασίας και αναγνώρισης δικαιωμάτων, η ψήφιση του Συμφώνου Συμβίωσης τον Δεκέμβριο του 2015 από το ελληνικό κοινοβούλιο με σχεδόν τα 2/3 των μελών του να τάσσονται υπέρ, καθώς και εκείνα τα δημόσια πρόσωπα διεθνούς εμβέλειας (καλλιτέχνες, αθλητές, δημοσιογράφοι, πολιτικοί κ.ά.) που τα τελευταία χρόνια μίλησαν ανοιχτά για το θέμα της καταπολέμησης των διακρίσεων βάσει του σεξουαλικού προσανατολισμού και της ταυτότητας φύλου, είτε βιωματικά είτε ως υπέρμαχοι της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δημιουργώντας ένα παγκόσμιο ρεύμα και βρίσκοντας μιμητές σε πολλές χώρες».

 ^«Προς αυτήν την κατεύθυνση συνέβαλε επίσης αποφασιστικά η κατοχύρωση των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤ πολιτών από πολλές ευρωπαϊκές χώρες και ο σταθερά συμπεριληπτικός δημόσιος λόγος του πρώην Προέδρου των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα, του πολιτικού με τη μεγαλύτερη απήχηση στους πολίτες όλου του κόσμου την προηγούμενη οκταετία» συνεχίζει ο Γιάννος Λιβανός. «Oλο και περισσότεροι ΛΟΑΤ νέοι και νέες ζουν, ερωτεύονται, εργάζονται, αγαπούν ανοιχτά όπως και οι στρέιτ συνομήλικοί τους και διεκδικούν τη ζωή και τη θέση τους στην κοινωνία ισότιμα, χωρίς να αισθάνονται ενοχικά, υποδεέστεροι ή άρρωστοι, όπως κάποιοι εξακολουθούν να πιστεύουν. Η δική μου γενιά είχε το προνόμιο να το βιώσει πρώτη, αν και πιο περιορισμένα σε σχέση με την τωρινή. Το συναίσθημα του να είσαι ο εαυτός σου και να είσαι ορατός είναι πολύ όμορφο και λειτουργεί απελευθερωτικά, είναι από μόνο του οξυγόνο».  

Η ψήφιση του Συμφώνου Συμβίωσης για τα ομόφυλα ζευγάρια πριν από ενάμιση χρόνο υπήρξε ένας πολύ σημαντικός σταθμός σε αυτήν τη διαδρομή και μια κορυφαία στιγμή για τη σύγχρονη ελληνική δημοκρατία. Δεν ήταν μόνο μια αναγκαία άρση της θεσμικής ανισότητας που καθιστούσε τα ομόφυλα ζευγάρια αόρατα και παραγκωνισμένα, ήταν και ένα συμβολικό σινιάλο της πολιτείας ότι αναγνωρίζει την ύπαρξη της ομόφυλης συντροφικότητας και την πλαισιώνει με ένα ελάχιστο δικαιωματικό υπόβαθρο.

 Προς απογοήτευση όσων στύλωσαν τα πόδια σε αυτές τις μεταρρυθμίσεις, η ελληνική κοινωνία ήταν ώριμη να τις δεχτεί. Σε διαδοχικές δημοσκοπήσεις που πραγματοποίησαν το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και η Public Issue, η υποστήριξη των πολιτών στη συγκεκριμένη ρύθμιση έφτασε το 55% και 50% αντίστοιχα. Το νομοσχέδιο για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου που βρίσκεται αυτήν τη στιγμή σε διαβούλευση είναι επίσης σημαντικό, καθώς θα διευκολύνει την καθημερινότητα χιλιάδων τρανς ατόμων που παλεύουν με το τέρας της γραφειοκρατίας και ανεβαίνουν ένα βουνό ταπείνωσης για τις απλές και αυτονόητες πράξεις όπως η έκδοση διπλώματος οδήγησης ή η ανανέωση της κάρτας για τα μέσα μαζικής μεταφοράς.

«Μετά την επέκταση του Συμφώνου Συμβίωσης, το νομοσχέδιο για την ίση μεταχείριση που ψηφίστηκε και το νομοσχέδιο για την ταυτότητα φύλου, τίποτα δεν είναι το ίδιο στην ελληνική κοινωνία» σημειώνει μιλώντας στο ΒΗΜΑgazino η γενική γραμματέας Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Μαρία Γιαννακάκη. «Βγάζουμε τους συνανθρώπους μας από την ντουλάπα και αναγνωρίζουμε το δικαίωμά τους στην αξιοπρέπεια. Eχουμε αντιδράσεις, αλλά πολύ περιορισμένες, για παράδειγμα υπάρχουν αιτήσεις ακύρωσης για Σύμφωνα που έχουν υπογραφεί. Προέρχονται κυρίως από σκοταδιστικούς κύκλους της Εκκλησίας που προάγουν τον αντισημιτισμό και τη ρητορική μίσους. Θα έρθει προς ψήφιση το νομοσχέδιο για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου που εξασφαλίζει στους διεμφυλικούς ανθρώπους μια γρήγορη, εχέμυθη και μη κοστοβόρα διαδικασία χωρίς χειρουργική επέμβαση και ψυχιατρική γνωμάτευση».

 Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μας, της επισήμανα την κριτική που ασκείται στο νομοσχέδιο σχετικά με τους περιορισμούς που θέτει στο όριο ηλικίας αλλά και τα πάγια αιτήματα της κοινότητας για πολιτικό γάμο και δυνατότητα τεκνοθεσίας από ομόφυλα ζευγάρια. «Το νομοσχέδιο αφορά σε ενηλίκους. Μπορεί το θέμα της ηλικίας να το ξαναδούμε σε έναν υστερότερο χρόνο. Ο πολιτικός γάμος που θα ανοίξει το δικαίωμα στην τεκνοθεσία παραμένει στην ατζέντα της κυβέρνησης, αλλά έχουμε επιλέξει να κάνουμε ένα βήμα τη φορά» απαντά.

Είναι γεγονός ότι τα βήματα που γίνονται είναι δειλά και ασταθή. Απέχουν πολύ από το να πετύχουν μια πραγματική συνθήκη ισότητας. Αυτή θα προϋπέθετε πολιτικό γάμο και τεκνοθεσία σε νομοθετικό επίπεδο και την καταπολέμηση της ομοφοβίας και της τρανσφοβίας σε κοινωνικό. Ωστόσο, είναι υπαρκτά. Ενα μεγάλο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας δείχνει να εξοικειώνεται με την πολλαπλότητα των έμφυλων ταυτοτήτων και τους μη ετεροφυλόφιλους σεξουαλικούς προσανατολισμούς. Οι LGBTQI άνθρωποι κερδίζουν σταδιακά χώρο στη δημόσια σφαίρα, η ύπαρξή τους δεν ξενίζει όπως παλαιότερα, δεν μαγνητίζει το βλέμμα της αδιακρισίας και της αγένειας, δεν πυροδοτεί απαραίτητα φοβικές ή προσβλητικές αντιδράσεις. Ομάδες ακτιβισμού και ενημέρωσης ξεφυτρώνουν παντού, στην εκπαίδευση, στη γονεϊκότητα, στην υγεία, στην τέχνη, στο προσφυγικό. Η ελληνική οικογένεια μαθαίνει να αγαπάει τα παιδιά της, να μην τα διώχνει, να μην τα κρύβει, να μην τα σέρνει σε κάθε λογής ανεκδιήγητες «θεραπείες». Περιορίζει τον ναρκισσισμό και την άγνοιά της και αποτινάσσει το ενοχικό στίγμα της θρησκοληψίας.

Ολοένα και περισσότεροι γονείς αποδέχονται τα παιδιά που δραπετεύουν από την ταμπέλα του «κανονικού» και αυτή η ίδια η ταμπέλα αποκαθηλώνεται. Δεν είναι τυχαίο πως μεταξύ των πρωτοβουλιών που συγκροτήθηκαν το τελευταίο διάστημα είναι και η ομάδα «Υπερήφανοι Γονείς», η οποία αποτελείται από γονείς LGBTQI παιδιών και στοχεύει στην ενδυνάμωσή τους. Τις όχι και τόσο μακρινές δεκαετίες του '80 και του '90 που η οικογένεια λογοδοτούσε στις κοινωνικές συμβάσεις και ήταν έτοιμη να «θυσιάσει» την αυτοδιάθεση των παιδιών της προς χάρη ενός αποστεωμένου και ψυχαναγκαστικού καθωσπρεπισμού, κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο.

 Οπροβληματισμός για το φύλο και τη σεξουαλικότητα διαπερνά και τους πιο αυστηρά στεγανοποιημένους θεσμούς, όπως η Αστυνομία. Η δημόσια παρέμβαση του Μιχάλη Λώλη, του πρώτου ανοιχτά γκέι αστυνομικού, συνιστά μια θαρραλέα πράξη που μπορεί να λειτουργήσει ως υπόδειγμα για να ξεπεραστεί το ταμπού της ομοφυλοφιλίας στον σκληρό πυρήνα του κρατικού μηχανισμού, εκεί που βασιλεύει το πρότυπο της επιθετικής αρρενωπότητας. Η θεματική εβδομάδα για τις έμφυλες ταυτότητες στην εκπαίδευση με πρωτοβουλία του υπουργείου Παιδείας, παρά τα προβλήματα και την αμηχανία που είχε, άνοιξε ένα παράθυρο σε έναν νευραλγικό χώρο για τη διαμόρφωση της συλλογικής κουλτούρας. Το μότο του φετινού Pride «Θέμα Παιδείας», παρότι δεν περιορίζεται στην υποχρεωτική εκπαίδευση, αναδεικνύει τη σημασία που έχουν η ενημέρωση, η επιμόρφωση και ο ακομπλεξάριστος διάλογος για την αποδόμηση των στερεοτύπων.

«Τα μηνύματα που έχουμε από τα σχολεία δεν έχουν καμία σχέση με την εποχή που ήμασταν εμείς μαθητές» αναφέρει ο Πέτρος Σαπουντζάκης, εκπαιδευτικός και μέλος της πρωτοβουλίας Rainbow School. «Τότε, τη δεκαετία του '80, δεν υπήρχε κανείς "out". Τώρα υπάρχουν πολλοί μαθητές "out". Χθες, μάλιστα, μιλούσα με έναν μαθητή της Γ ' Λυκείου που μου διηγούνταν ότι τα παιδιά ζήτησαν από τον διευθυντή του σχολείου τους την παραχώρηση ενός χώρου για να φτιάξουν ομάδα ενδυνάμωσης. Το Διαδίκτυο βοηθάει πολύ στην ενημέρωση των παιδιών, υπάρχουν πλέον πρότυπα στην κοινωνία. Υπάρχει μια νέα δυναμική που βοηθάει τα παιδιά να έρθουν σε επαφή με την πραγματικότητά τους».

 Το Rainbow School είναι μια ομάδα που αποτελείται από επιστήμονες οι οποίοι ασχολούνται με την παιδική ηλικία και επιδιώκει μια πιο ανοιχτή και πλουραλιστική διαδικασία διαπαιδαγώγησης. «Εχουμε ένα αυξημένο ενδιαφέρον από εκπαιδευτικούς και αυτό προκύπτει από τα πολλά αιτήματα για επιμόρφωση που μας έρχονται. Μεσοσταθμικά θα έλεγα ότι υπάρχει ένα 15%-20% εκπαιδευτικών σε κάθε σχολείο που είναι ευαισθητοποιημένοι και θέλουν να κάνουν προγράμματα. Το υπουργείο Παιδείας πρέπει να εξετάσει σοβαρά το θέμα της σεξουαλικής αγωγής. Η δική μας άποψη είναι ότι αυτά τα ζητήματα πρέπει να αντιμετωπίζονται διαθεματικά και ολιστικά, να διατρέχουν το σύνολο των εκπαιδευτικών στόχων» υπογραμμίζει ο Πέτρος Σαπουντζάκης, φωτίζει όμως και μια δύσκολη όψη της βιωμένης πραγματικότητας: «Η αύξηση της ορατότητας συσπειρώνει και διογκώνει τις ακραίες αντιδράσεις. Είναι κάτι που έχει παρατηρηθεί σε πολλές χώρες. Δεν ξέρω, λοιπόν, αν τα νέα παιδιά θα βιώσουν λιγότερο εκφοβισμό, αλλά αν κάνουμε κι εμείς οι εκπαιδευτικοί σωστά τη δουλειά μας θα έχουν πολύ περισσότερους τρόπους να αντιδράσουν».

 Ηαλήθεια είναι ότι σε όλον τον κόσμο αντηχούν μισαλλόδοξες παραφωνίες που οραματίζονται τη «διακυβέρνηση» της ζωής και του σώματος με βάση τον κατάλογο των «αμαρτιών»· πολιτικοί αξιωματούχοι, θρησκευτικές και παραθρησκευτικές ομάδες, δημοσιολογούντες αλλά και απλοί πολίτες που ξορκίζουν την αλλαγή και μένουν προσκολλημένοι στις προκαταλήψεις και τη βαρετά μονοσήμαντη εννοιολόγηση της απόλαυσης και της σεξουαλικότητας. Ωστόσο, παρά τη ζημιά που προκαλούν, δεν μοιάζουν ικανές να ανακόψουν ένα τεράστιο παγκόσμιο ρεύμα αμφισβήτησης των παραδοσιακών κατηγοριοποιήσεων. Η επανάσταση του φύλου είναι η νέα μεγάλη ιδέα της εποχής μας. Φιγουράρει στα πρωτοσέλιδα του διεθνούς Τύπου, εμπνέει τη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή, διαπερνά τα κοινωνικά κινήματα, αναπνέει στους χώρους της νεολαιίστικης ανησυχίας και απελευθερώνει τη φαντασία.

 HΛίζα Ντάιμοντ, καθηγήτρια Ψυχολογίας και Σπουδών Φύλου στο Πανεπιστήμιο της Γιούτα, αρκετά γνωστή για τις αναζητήσεις της πάνω σε ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας, βρέθηκε στην Αθήνα την περασμένη εβδομάδα για το Συμπόσιο που διοργάνωσε η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, σε συνεργασία με τη Γραμμή Ψυχολογικής Στήριξης 11528-ΔΙΠΛΑ ΣΟΥ και το Deree - Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος και με την υποστήριξη της Πρεσβείας των Ηνωμένων Πολιτειών. Στο περιθώριο της τοποθέτησής της, μίλησε στο BHMAgazino για τους ακαδημαϊκούς προβληματισμούς σε σχέση με το LGBTQI κίνημα: «Δεν είμαι απολύτως σίγουρη αν πρόκειται για καινούργιες ιδέες. Σε έναν βαθμό τα ερωτήματα για το φύλο και τη σεξουαλικότητα επιβιώνουν εδώ και χιλιάδες χρόνια. Αυτό που διαφοροποιεί τη σημερινή συγκυρία είναι ότι πλέον τίθενται πιο ορατά και αποκτούν παγκόσμια απήχηση. Ακόμη και οι non-binary ταυτότητες (σ.σ.: τα άτομα που δεν αυτοπροσδιορίζονται ούτε ως άνδρες ούτε ως γυναίκες) δεν είναι καινούργιες. Υπήρχαν πολλά χρόνια πριν σε ορισμένους πολιτισμούς. Απλώς τώρα εκφράζονται με έναν ανοιχτό και συγκροτημένο τρόπο. Δεν πιστεύω, βέβαια, ότι ο πολιτισμός μας - κάθε πολιτισμός στον πλανήτη - μπορεί να καταργήσει εντελώς τις σεξουαλικές και έμφυλες κατηγοριοποιήσεις. Μου φαίνεται πιο πιθανό να δημιουργηθούν καινούργιες κατηγοριοποιήσεις που θα συμπεριλαμβάνουν και αυτές τις ταυτότητες. Πιστεύω, όμως, ότι έχουμε φτάσει σε ένα επίπεδο σκέψης που μπορούμε πλέον να κατανοήσουμε ότι αυτές οι κατηγορίες είναι κοινωνικά και όχι φυσικά κατασκευασμένες».

 Είμαστε όντως σε ένα στάδιο που μπορούμε να ξεφορτωθούμε τις βεβαιότητες, τις ενοχές και τους περιορισμούς των ουσιοκρατικών αντιλήψεων (αυτών που αντιλαμβάνονται το φύλο, τη σεξουαλικότητα και άλλες διαστάσεις του ατόμου ως απόρροια της φύσης, με την έννοια της αναλλοίωτης ουσίας) και να ανανοηματοδοτήσουμε τις ταυτότητές μας με πυξίδα την επιθυμία. Και αυτό δεν αφορά μόνο την LGBTQI κοινότητα με τις παραδοσιακές της οριοθετήσεις αλλά καθέναν και καθεμία που δυσφορεί στην τυραννία του «κανονικού» και ψηλαφίζει τρόπους επανεπινόησης του εαυτού. Με αυτήν την έννοια, το Athens Pride της 10ης Ιουνίου θα είναι μια διοργάνωση μνήμης και διεκδίκησης αλλά και ένα καλωσόρισμα σε έναν υβριδικό ακόμη κόσμο ελευθερίας.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino το Σάββατο 3 Ιουνίου 2017.