Στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής κοινότητας, η αναφορά στην ομοφοβία εντάσσεται στις συζητήσεις που καλλιέργησαν τα (πολυάριθμα) προγράμματα αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού (bullying), όπου ενίοτε η ομοφοβία, απαντά ως μια μορφή βίας, αναμφίβολα η λιγότερο αναλυμένη και η περισσότερο αγνοημένη, ταυτόχρονα. Η κατανόηση, ωστόσο, της ομοφοβίας, απαιτεί ορισμένες διευκρινίσεις, όπως π.χ. ότι η κατηγορία ανάλυσης, η οποία βρίσκεται τον πυρήνα των διακρίσεων, είναι το φύλο. Το φύλο ως έννοια και ως διαδικασία βρίσκεται στον πυρήνα της ομοφοβίας. Πριν από κάθε άλλη κατάταξη, όταν σκεφτόμαστε τα ανθρώπινα όντα, στη βάση κάθε κατάταξης είναι το φύλο. Διανοούμαστε τα ανθρώπινα όντα, μέσα από τις κατηγορίες του φύλου, αφού χωρίς την απόδοση φύλου, τα ανθρώπινα όντα καθίστανται μη αναγνωρίσιμα. Το άφυλο ον της ιστορικής αφήγησης, το άφυλο ον, που εντάσσεται στην κατηγορία ‘πληθυσμός’ ή ‘λαός’, καθόλου άφυλο δεν είναι, είναι αρσενικό, και στη δική μας μεριά του πλανήτη, είναι συνήθως λευκό και μεσοαστικής κοινωνικοοικονομικής προέλευσης.
Όταν μιλάμε για ‘φύλο’, προφανώς δεν εννοούμε τα χρωμοσώματα και τις ορμόνες, αλλά την κοινωνική διάστασή του, την εκφορά του φύλου, δηλαδή τα φερσίματα, τις πρακτικές, τις στάσεις, τις προτιμήσεις, τον τρόπο με τον οποίο φέρουμε τα σώματα μας και κατατασσόμαστε στο (εννοούμενο ως αντιθετικό) διπολικό σχήμα κορίτσια ή αγόρια, άντρες ή γυναίκες. Αυτό σημαίνει ότι για να είμαστε κορίτσια δεν μπορούμε να είμαστε αγόρια, αν είμαστε κορίτσια έχουμε συγκεκριμένες πρακτικές, ακολουθούμε συγκεκριμένα πρότυπα, τα οποία μας κατατάσσουν, μας ταξινομούν, μας κάνουν αποδεκτές και αναγνωρίσιμες. Όμως, αγόρια και κορίτσια, γυναίκες και άντρες δεν είμαστε (γινόμαστε) με τον ίδιο τρόπο σε όλα τα κοινωνικά περιβάλλοντα, σε όλες κοινωνικές ομάδες, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Οι κοινωνικές προσταγές του φύλου διαφέρουν στο χρόνο και στον τόπο. Ένα αγόρι που παίζει πιάνο, δεν του αρέσει το ποδόσφαιρο, δεν δέρνει και του αρέσει ενδεχομένως και το μπαλέτο (για να το χειροτερέψω) δεν είναι επαρκώς αγόρι σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες, ενώ σε άλλες αυτές οι προτιμήσεις, αυτές οι πρακτικές είναι μέρος των επιτελέσεων φύλου, μπορούν να είναι στοιχεία αρρενωπότητας ή ακόμη και κοινωνικής διάκρισης. (Υπενθυμίζω ότι ο Άλεξ, στην υπόθεση που παρακολουθήσαμε το 2006 στη Βέροια, έπαιζε πιάνο… )
Η δημόσια συζήτηση για την ομοφοβία ξεκινάει στα τέλη της δεκαετίας του 60 στις ΗΠΑ και αναπτύσσεται στο πλαίσιο της εκλαϊκευμένης ψυχολογίας αυτοβοήθειας. Η ομοφοβία αποδίδεται σε ψυχολογικούς λόγους και κίνητρα, παίρνει τη μορφή ψυχικής διαταραχής και υποδεικνύει την αποστροφή για τις ομοερωτικές πρακτικές και ταυτότητες. Ο πατέρας του εικοσιεννιάχρνου Ματίν, του δράστη στην τρομοκρατική επίθεση στο Ορλάντο, δήλωσε ότι πριν λίγο καιρό, ο γιος του εξαγριώθηκε όταν είδε δυο άντρες να φιλιούνται. Εφόσον εντάσσεται στις φοβίες, η αντιμετώπισή της καθίσταται δυνατή με τη σταδιακή και πλαισιωμένη έκθεση σε ό,τι την προκαλεί. Τι κάνουμε για να ‘βοηθήσουμε’ τα φοβικά άτομα; Πώς θα εξοικειώσουμε τους μαθητές και τις μαθήτριες που επιτίθενται σε (υποτιθέμενα ή θεωρούμενα) γκέι άτομα; Με τι ακριβώς πρέπει να εξοικειωθούν; Ποιος θα αποφασίσει αν κάποι-ος, -α είναι ‘γκέι’, εκτός από το ίδιο το άτομο; Παραδεχόμαστε λοιπόν ότι πρέπει να βοηθήσουμε τους θύτες; Αν πρόκειται για φοβία, χρειάζονται βοήθεια. Μήπως λοιπόν όλοι και όλες είναι εν δυνάμει θύματα; Σε αυτό το πλαίσιο της ψυχολογικοποίησης με ιατρική χροιά, οι ομοφοβικοί και οι ομοφοβικές παρουσιάζουν ένα είδος υπέρμετρου φόβου, για τον οποίο λίγο ευθύνονται. Κατά συνέπεια, πρόκειται για μια κατάσταση, για την οποία δεν μπορεί να αποδοθεί δέσμευση ούτε ηθική εμπλοκή. Αυτή η προσέγγιση απο-πολιτικοποιεί τις διακρίσεις, ιατρικοποιεί ένα αποκλειστικά κοινωνικό φαινόμενο και δεν επιτρέπει την απόδοση ευθυνών, εφόσον η ομοφοβία εκκινεί από διαταραχή.
Τα κινήματα διεκδίκησης δικαιωμάτων για ΛΟΑΤΚΙ άτομα χρησιμοποίησαν (και χρησιμοποιούν) τον όρο, τον επεξεργάζονται και αξιοποιούν τη δυνατότητα ανάδειξης των διακρίσεων, οι οποίες εκκινούν από τις κανονιστικές κατηγορίες του φύλου. Είναι ωστόσο χρήσιμο να αναδεικνύονται τα προβλήματα που συνδέονται με τη γενίκευσή του και ενδεχομένως οι δυσκολίες να καταστούν ορατές οι επιπτώσεις του. Στα σχολεία, ο λόγος περί ομοφοβίας απαντά συχνά στο πλαίσιο του bullying. Η ομοφοβική παρενόχληση παρουσιάζεται ως μια εκδοχή bullying, αλλά παραμένει η λιγότερο ορατή, καθώς συνδέεται με τους αποδεκτούς κανόνες της έμφυλης κοινωνικοποίησης (Πώς θα γίνει άντρας, αν δεν δώσει και καμιά κλωτσιά;). Μαζί με τις αντιστάσεις στο υπερ-συζητημένο bullying, οι συζητήσεις για την ομοφοβία αντιμετωπίζονται συχνά καχύποπτα ή εχθρικά: εγείρουν ζητήματα φύλου και σεξουαλικών ταυτοτήτων, για τα οποία επικρατεί η άποψη ότι “δεν αφορούν την παιδική ηλικία” και η αναφορά σε αυτά κινδυνεύει να προκαλέσει μεγαλύτερες συγχύσεις από αυτές που προτίθεται να αντιμετωπίσει. Ξαφνικά βλέπουμε κάπου έναν μικρό γκέι ή μία μικρή λεσβία που πρέπει να ρυθμιστούν στο πλαίσιο των ορθών επιτελέσεων του φύλου.
Η κοινωνική απομόνωση και συχνά η αποχή από το σχολείο, λόγω του φόβου των θυμάτων να πάνε στο μάθημα, καταγράφονται ανάμεσα στις επιπτώσεις του bullying. Στις ομοφοβικές επιπτώσεις προστίθεται η απομόνωση από την οικογένεια. Έχει ωστόσο μεγάλη σημασία να αναφέρω ότι η πλειονότητα των περιπτώσεων bullying, που οδηγούν σε εξαφάνιση, αυτοκτονία ή δολοφονία, είναι αποτελέσματα ομοφοβικών συμβάντων. Άρα, δεν είναι υπερβολικό να ισχυριστούμε ότι η ομοφοβία σκοτώνει. Από τη στιγμή που η συμμόρφωση στις επιταγές του φύλου συγκροτεί το υποκείμενο, εφόσον γινόμαστε κορίτσια και αγόρια, κάνοντας όπως οφείλουν να κάνουν τα κορίτσια ή τα αγόρια (δηλαδή επιτελώντας αρρενωπότητες και θηλυκότητες), κάθε παραβίαση των εκάστοτε κανόνων, μας καθιστά μη αναγνωρίσιμα υποκείμενα.
Η ασφάλεια του οικείου περιβάλλοντος μετατρέπεται σε απειλή και η ομοφοβία (μπορεί και να) εσωτερικεύεται. Οι ομοκοινωνικές ομάδες, οι (χωριστές) παρέες των αγοριών και των κοριτσιών ιεραρχούν, επιβραβεύουν αλλά και επικρίνουν στοιχεία αρρενωποτήτων και θηλυκοτήτων, που τα μετατρέπουν σε κυριαρχικά ή υποτελή. Όλα τα αγόρια και όλα τα κορίτσια δεν έχουν την ίδια αξία και όλα τα αντριλίκια δεν αποφέρουν τα ίδια κέρδη. Πειράγματα, αστεία, κινήσεις του σώματος, τρόποι ντυσίματος, προτιμήσεις, επιδόσεις, αποδεκτή κλίμακα συναισθηματικής εμπλοκής (και αποστασιοποίησης) διαμορφώνονται στις ομάδες ομηλίκων ίδιου φύλου και αξιώνουν ή αποκλείουν. Οι ομάδες αυτές όμως, κατά βάση, επικυρώνουν την ετεροκανονικότητα.
Η πρόσφατη τρομοκρατική ενέργεια στο Ορλάντο δείχνει ακριβώς πώς οι παραβιάσεις της ετεροκανονικότητας μπορούν να εξοργίσουν και να κινητοποιήσουν δολοφονικές ενέργειες. Στην περίπτωση αυτή, η ομοφοβική έκρηξη τροφοδότησε το μισαλλόδοξο ολοκληρωτισμό και ενίσχυσε ακόμη περισσότερο μια άλλη γενικευτική (και γενικευόμενη) φοβία, την ισλαμοφοβία.
Μαίρη Λεοντσίνη, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΤΕΑΠΗ)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου