“Η επανάσταση σήμερα” χωρίς ρατσιστική κοινωνία

Οι αντιλήψεις μας για την επανάσταση πρέπει συνεχώς να αμφισβητούν αυτό που μας φαίνεται κανονικό

Η Άντζελα Ντέιβις, η ακτιβίστρια, η ακαδημαϊκός, η συγγραφέας, ήταν καλεσμένη, ακριβώς πριν δύο μήνες, από το Κέντρο για το Σύγχρονο Πολιτισμό στην Βαρκελόνη. Συνέπεσε η επίσκεψή της με τις διαδηλώσεις και τη βίαιη καταστολή της αστυνομίας απέναντι στους διαδηλωτές, εν όψει του δημοψηφίσματος για την αυτονομία της Καταλονίας. Ένα γεγονός που αποτελεί έναν από τους πολλούς καμβάδες της ομιλίας της, σε όλο τον κόσμο. Μίλησε με θέμα «Η επανάσταση σήμερα» και τόνισε ότι χρειάζεται να μην ξεχνάμε το παρελθόν της επανάστασης και να μην παραλείπουμε να απαντήσουμε αμείλικτα ερωτήματα για την αποικιοκρατία και το ρατσισμό.
Αύριο Δευτέρα, θα είναι στην Αθήνα, όπου θα μιλήσει, στις 7μμ, με θέμα «Αντιμαχόμενος φεμινισμός: Θεωρίες και πρακτικές του καιρού μας», στο Θέατρο Αλίκη (Αμερικής 4), καλεσμένη του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, για την ενδέκατη ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Ν. Πουλαντζά.

Θέλω να ξεκινήσω ανακαλώντας μια συζήτηση που συνέβη πενήντα χρόνια πριν, στη Νότια Καλιφόρνια, μεταξύ μαύρων ακτιβιστών, υπό τον τίτλο «Μεταρρύθμιση ή επανάσταση;». Η πιο αμφιλεγόμενη πτυχή αυτής της συζήτησης αφορούσε το ρόλο των λευκών εργατών. Οι περισσότεροι μαύροι ήταν πεπεισμένοι ότι οι λευκοί εργάτες αδυνατούσαν να παίξουν επαναστατικό ρόλο. Οι μαύροι κομουνιστές που ήταν παρόντες υποστήριξαν ότι αν δεν μπορούμε να οραματιστούμε ένα ευρύτερο εργατικό κίνημα, που θα έχει την ικανότητα να διαπερνά τα φυλετικά όρια, τότε το μόνο που θα μπορέσουμε να καταφέρουμε θα είναι μεταρρύθμιση και όχι επανάσταση. Με άλλα λόγια, θα μπορέσουμε να καταφέρουμε ορισμένες νίκες στο πεδίο των δικαιωμάτων, αλλά δεν θα είμαστε ικανοί να ανατρέψουμε τις δομές του καπιταλισμού. Σε αυτή τη φάση, κανένας δεν μπορούσε να μας πείσει ότι η επανάσταση δεν επέκειτο. Κοιτώντας πίσω σε αυτήν την εποχή, αισθάνομαι ιδιαίτερα ευτυχής που μπόρεσα να ζήσω την εμπειρία αυτής της χειροπιαστής σιγουριάς ότι μια ριζοσπαστική αλλαγή πλησίαζε. Βέβαια γνωρίζετε ότι η επανάσταση δεν ήρθε. Όμως, κατά τη διάρκεια του αγώνα για αυτήν την -από μια άποψη πολύ- αποτυχημένη επανάσταση πήραμε πολύτιμα μαθήματα για τη διαδικασία της επαναστατικής αλλαγής. Μπορεί να μην καταφέραμε να επικρατήσει ο σοσιαλισμός στον κόσμο, αλλά μάθαμε πόσο βαθιά και πολύπλοκη χρειάζεται να είναι η επαναστατική διαδικασία. Αναδείχτηκαν νέα επιστημονικά πεδία, νέα κινήματα, αλλά και -το πιο σημαντικό από όλα- νέα ερωτήματα.

Νέα ερωτήματα

Πρώτα και κύρια το ερώτημα που αφορά τη σχέση μεταξύ ρατσισμού και καπιταλισμού. Αν δεν αμφισβητήσουμε τον κεντρικό ρόλο της Δύσης σε μια σειρά από τομείς, τότε οι οικονομικές προσεγγίσεις, οι πολιτιστικές ιστορίες, οι θρησκευτικές επιλογές που υπάρχουν στην Αφρική, την Ασία και τους ιθαγενείς, δεν θα αναγνωριστούν ποτέ ως σημαντικές παράμετροι της ανθρωπότητας. Η ίδια η έννοια της ανθρωπότητας πάντα θα αποκρύβει έναν ενδογενή, λανθάνων ρατσισμό που θα αποκλείει την πιθανότητα φυλετικής ισότητας.
H ανάλυση του σημαντικού πολιτικού επιστήμονα Σέντρικ Ρόμπινσον, η οποία παράλληλα εγκολπώνει και κάνει κριτική στο διαφωτιστικό πλαίσιο του μαρξισμού, αποκάλυψε νέους τρόπους σκέψης και δράσης αναδεικνύοντας μαύρους διανοητές και ακτιβιστές που βοήθησαν να εγκαθιδρυθεί αυτό που ο Ρόμπινσον, αλλά και άλλοι, ονόμασαν μαύρη ριζοσπαστική παράδοση. Κείμενα, όπως το «Καπιταλισμός και σκλαβιά», έμειναν σχετικά στο περιθώριο, γεγονός που είναι κάπως παράξενο, αφού ο καπιταλισμός δεν θα υπήρχε χωρίς τη σκλαβιά, χωρίς την αποικιοκρατία. Οι πιο πρόσφατες εξελίξεις που οδηγούν στον παγκόσμιο καπιταλισμό, δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτές αν αγνοηθεί η φυλετική διάσταση του καπιταλισμού. Η ιστορία της αποικιοκρατίας και του ρατσισμού δεν μπορούν απλώς να υποβιβαστούν ως παρελθούσες. Στις ΗΠΑ αυτή την περίοδο ζούμε ένα σχετικό παραλογισμό: την αξίωση ότι ο ρατσισμός αντιμετωπίζεται με την με κάποιον τρόπο ενσωμάτωση αυτών που έχουν στοχοποιηθεί από το ρατσισμό, σε μια κοινωνία που παραμένει το ίδιο ρατσιστική.
Η αποτυχία να αντιμετωπιστεί αυτό που συχνά αναφέρεται ως προσφυγική κρίση υποδεικνύει ότι η ιστορία της αποικιοκρατίας και του ρατσισμού είναι απολύτως παρούσες. Η άρνηση ευρωπαϊκών κρατών να ανοίξουν τα σύνορά τους στους πρόσφυγες, η ανέγερση τείχους στα σύνορα των ΗΠΑ με το Μεξικό αποτελούν προσπάθεια να αγνοηθούν οι σύγχρονες συνέπειες αυτών των ιστοριών. Η ισραηλιτική κατοχή των παλαιστινιακών εδαφών είναι η πιο επιθετική μορφή σύγχρονης αποικιοκρατίας, η οποία μάλιστα συνεχίζει να επεκτείνεται. Στην πραγματικότητα, η αλληλεγγύη στον παλαιστινιακό αγώνα πρέπει να είναι στην ατζέντα κάθε σύγχρονου, προοδευτικού αγώνα. Όχι μόνο γιατί έχουμε ευθύνη να την προσφέρουμε, αλλά γιατί έχουμε πολλά να μάθουμε από αυτόν τον αγώνα. Όταν παρατηρούμε αυτόν τον αγώνα γίνεται σαφές ότι η κρατική βία ενάντια στις μαύρες κοινότητες στις ΗΠΑ δεν μπορεί  να εξαλειφθεί απλώς προσλαμβάνοντας καλύτερους αστυνομικούς ή «λιγότερο ρατσιστές» ή αυτούς που έχουν παρακολουθήσει «αντιρατσιστικά σεμινάρια». Την ίδια στιγμή αφήνοντας ανέγγιχτο το μηχανισμό του αστυνομικού σώματος, ο οποίος ενσωματώνει στοιχεία της ιστορίας της αποικιοκρατίας και της σκλαβιάς.

Η επίδραση της ιστορίας

Αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι η επαναστατική αλλαγή δεν είναι δυνατή στο βαθμό που οι κατασταλτικοί μηχανισμοί και η δομή της κοινωνίας συντηρούν χαρακτηριστικά αυτών των ιστοριών. Η διαφωτιστική επιταγή της προόδου, που μας ωθεί να κοιτάμε συνεχώς προς τη μελλοντική πρόοδο, παραλείπει να στρέψει το βλέμμα και τη σκέψη μας προς το παρελθόν. Αυτοί που σήμερα στις ΗΠΑ επιχειρούν να αποποιηθούν της ευθύνης για τη συνεχιζόμενη αναπαραγωγή ρατσιστικών δομών και συμπεριφορών, με επιχειρήματα όπως «μα εγώ δεν κατείχα ποτέ σκλάβους» ή «μα εγώ δεν επιτέθηκα ποτέ σε ιθαγενείς αμερικάνους», υιοθετούν την απλοϊκή νεοφιλελεύθερη, ατομικιστική αντίληψη της ευθύνης, που αρνείται την επίδραση της ιστορίας. Γεγονός που αποτελεί την αιτία που εξηγεί γιατί τόσες ιστορικές συγκυρίες έχουν οριστεί από φυλετικές εκρήξεις.
Τα τελευταία τρία χρόνια, στις ΗΠΑ, το κίνημα «Black lives matter» [(ΒLM) σε απόδοση: Οι ζωές των μαύρων έχουν αξία]  λειτούργησε ως καταλύτης για ριζικά διαφορετικούς τρόπους αντίληψης του ρατσισμού. Ομολογώ ότι είμαι σοκαρισμένη από το γεγονός ότι συμβατικοί, λευκοί εκφωνητές ειδήσεων και δημοσιογράφοι μιλούν για ρατσισμό. Ο ρατσισμός ήταν απαγορευμένη λέξη παλιότερα για τη δημόσια σφαίρα. Όταν εξελέγη ο Μπαράκ Ομπάμα στην προεδρία, θεωρήθηκε ως «δείγμα της μετα-φυλετικής εποχής». Αλλά βεβαίως, το φυλετικό ζήτημα επέστρεψε με εκδικητική διάθεση… Με πολύ εκδικητική διάθεση. Από την άλλη, βλέπω στις νεότερες γενιές ηγετικές δομές που αμφισβητούν τη συμβατική, ατομικιστική προσέγγιση, που προβάλλει το μοντέλο του χαρισματικού άνδρα, την οποία είχαμε να αντιμετωπίσουμε εμείς.

Αστυνομεύοντας την αστυνομία

Θα ήθελα να πω δυο λόγια σχετικά με την τάση να υποθέτουμε ότι το κίνημα ΒLM αποτελεί την επιστροφή του Kόμματος των Μαύρων Πανθήρων. Οι εξελίξεις στις πέντε δεκαετίες που μεσολαβούν δημιούργησαν πολύ διαφορετικές συνθήκες. Το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων αναδύθηκε ως συνέπεια της κατάληψης από αστυνομικούς στο Όκλαντ της Καλιφόρνια. Ήταν μια καταπληκτική επινόηση από την πλευρά του Μπόμπι Σιλ και του Χιούι Νιούτον, η περιπολία των γειτονιών από πολίτες που κρατούσαν όπλα και νομικά βιβλία. Τα όπλα συμβόλιζαν την αντίσταση και τα βιβλία τα δημοκρατικά δικαιώματα. Πήγαιναν την ώρα της σύλληψης κάποιου πολίτη και τον ρωτούσαν «γνωρίζεις τα δικαιώματά σου;» Ουσιαστικά «αστυνόμευαν» την αστυνομία. Κοιτάζοντας, όμως, αυτή τη σπουδαία επιλογή, που βοήθησε ώστε το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων να απλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο, όχι μόνο στις ΗΠΑ, ενέχει μια αποτυχία. Δεν κατάφερε να διακρίνει ότι, όπως έχει τεθεί και από άλλους, «τα εργαλεία του αφέντη δεν θα μπορέσουν ποτέ να αποδομήσουν το σπίτι του αφέντη». Με άλλα λόγια, η χρήση όπλων, ακόμα και ως σύμβολα αντίστασης μετέφερε το μήνυμα ότι η αστυνομία μπορούσε να αμφισβητηθεί αποτελεσματικά με τη χρήση στρατηγικών αστυνόμευσης. Το κίνημα BLM μας ζητά να αντισταθούμε ριζοσπαστικά στη ρατσιστική βία εν μέσω στρατηγικών και δομών βίας και καταστολής. Πολύ γρήγορα το κίνημα αντιλήφθηκε ότι δεν μπορούμε απλώς να αναζητάμε ατομικές ευθύνες συγκεκριμένων αστυνομικών. Αντίθετα, χρειάζεται να αρθρώσουμε το αίτημα για αποστρατιωτικοποίηση της αστυνομίας, αν θέλουμε να οδεύσουμε προς μια περισσότερο κριτική και συλλογική εκδοχή της δικαιοσύνης. Αυτό το αίτημα σταδιακά οδηγήθηκε σε μια ευρύτερη προσέγγιση που μιλά για κατάργηση της αστυνομίας όπως την γνωρίζουμε. Η αποστρατιωτικοποίηση αμφισβητεί επίσης τα υπερεθνικά κανάλια μέσω των οποίων ακόμα και πολύ μικρά αστυνομικά τμήματα συνδέονται με το Ισραήλ, το οποίο κυριαρχεί στην αρένα των στρατιωτικοποιημένων αστυνομικών στρατηγικών. Η μετακίνηση από την «αστυνόμευση της αστυνομίας» προς την κατανόηση της στρατιωτικοποίησης της αστυνομίας, μας βοήθησε να συναντήσουμε την ιστορική γνώση ότι η αστυνομία είναι απόγονος των περιπόλων ενάντια στους σκλάβους, αλλά και να αποδομήσουμε τον παραλογισμό του πολέμου ενάντια στην τρομοκρατία που αποδέχεται και εγκαθιδρύει την ισλαμοφοβία. Συνεπώς, οι μαύροι που θέλουν να αγωνιστούν ενάντια στο ρατσισμό, πρέπει οπωσδήποτε να δραστηριοποιηθούν με πράξεις αλληλεγγύης στους μουσουλμάνους.

Οι διαδικασίες αφομοίωσης

Μιλώντας για επανάσταση, λοιπόν, θέλω να πω ότι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας κάνει τη διαφορά. Θα αναφερθώ σύντομα σε έναν ακόμα παραλληλισμό. Το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων προσπάθησε, τις περισσότερες φορές αποτυχημένα, να ενσωματώσει το φεμινισμό. Ίσως ήταν σημάδι των καιρών, αλλά δεν ήταν καν ευρύτερα γνωστό ότι τα περισσότερα μέλη του Κόμματος ήταν γυναίκες. Επρόκειτο, όμως, για ένα ανδροκρατούμενο και στρατιωτικοποιημένο κίνημα που χρησιμοποιούσε τις γυναίκες για να γίνει περισσότερο ανδροκρατούμενο και στρατιωτικοποιημένο. Επίσης την ίδια περίοδο, γινόταν προσπάθεια να ενσωματωθεί και το κίνημα απελευθέρωσης των ομοφυλόφιλων. Υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Χιούι Νιούτον επ’ αυτού. Επρόκειτο για ένα κίνημα τόσο πολύ διαφορετικό από το σημερινό LGBTQ κίνημα. Παρατηρώντας το τελευταίο να αναδεικνύει σε κεντρικό του αίτημα την ισότητα ως προς το δικαίωμα στο γάμο, σκέφτομαι πόσο τείνουμε σε διαδικασίες αφομοίωσης. Το αλλοτινό κίνημα απελευθέρωσης των ομοφυλόφιλων ήταν κριτικό απέναντι στην καπιταλιστική κατασκευή του γάμου και της πυρηνικής οικογένειας.
Ίσως είναι το σωστό σημείο για να επισημάνω ότι και το μαζικό φεμινιστικό κίνημα έχει κάνει σημαντικά λάθη. Παλιότερα, όταν με χαρακτήριζαν φεμινίστρια, απαντούσα ότι δεν είμαι φεμινίστρια είμαι μαύρη επαναστάτρια. Αργότερα συνειδητοποίησα ότι αναφερόμουν σε ένα συγκεκριμένο φεμινισμό, τον αστικό λευκό φεμινισμό. Το βασικό του λάθος ήταν ότι αντιπροσώπευε τις γυναίκες κατηγοριοποιημένα και είχε σοβαρό έλλειμμα διατομεακότητας. Αν όμως αποδεχτείς ότι τα δικαιώματα των γυναικών μπορούν να γίνουν  αντικείμενο υπεράσπισης κατηγοριοποιημένα, τότε έχεις ήδη αποδεχτεί ένα λανθάνων ρατσισμό. Αυτού του τύπου ο φεμινισμός εκπροσωπείται από αυτούς/αυτές που έχουν ήδη φτάσει ψηλά στην ιεραρχία. Πώς είναι ποτέ δυνατόν να εκφράσει τα αιτήματα αυτών που βρίσκονται στη βάση;

Η επαναστατική ελπίδα

Η επαναστατική ελπίδα βρίσκεται εκεί ακριβώς που ζουν οι γυναίκες που έχουν μείνει ξεχασμένες από την ιστορία και τώρα στέκονται στα πόδια τους και εκφράζουν τα αιτήματά τους. Πιστεύω ειλικρινά –και οι άντρες πρέπει να το χειροκροτήσουν αυτό- ότι αυτή είναι η εποχή των γυναικών. Και δεν αναφέρομαι κυρίως στις γυναίκες που έχουν φτάσει το γυάλινο ταβάνι και προσπαθούν να το σπάσουν, αλλά στις φτωχές, τις μαύρες, τις μουσουλμάνες, τις ομοφυλόφιλες, τις τρανσέξουαλ. Οι άνθρωποι που έχουν υποστεί καταπίεση σε τέτοιο βαθμό, όταν ξεσηκωθούν, όλος ο κόσμος θα ξεσηκωθεί μαζί τους. Αν υψώσουμε το ανάστημά μας απέναντι στο ρατσισμό, τότε δεν πρέπει να αρκεστούμε στην ενσωμάτωση και τη διαφορετικότητα. Στην πραγματικότητα, δεν θέλουμε να ενσωματωθούμε σε μια ρατσιστική κοινωνία. Αν αναγνωρίζουμε ότι εκείνοι που θέλησαν να λύσουν το πρόβλημα της σκλαβιάς, δημιουργώντας πιο ανθρώπινες μορφές σκλαβιάς, είχαν ενσωματώσει τη λογική του ρατσισμού, τότε χρειάζεται να αναγνωρίσουμε ότι και αυτοί που καλούν για μεταρρύθμιση της αστυνομίας, ενσωματώνουν τη λογική της καταστολής και της στρατιωτικοποίησης. Οι αντιλήψεις μας για την επανάσταση πρέπει συνεχώς να αμφισβητούν αυτό που μας φαίνεται κάθε φορά κανονικό. Η επανάσταση ταράζει την κανονικότητα. Την κανονικότητα των τάξεων, των φύλων, των φυλών, της σεξουαλικότητας, των ικανοτήτων και η λίστα είναι μόλις στην αρχή. Γι’ αυτό θα υπάρχουν πάντα επαναστάσεις που ξεδιπλώνονται προς το μέλλον.