Πόση ομοιογένεια χρειάζεται μια κοινωνία;

Του Jeffrey A. Tucker*

Αισθάνομαι περίεργα να γράφω γι’ αυτό το θέμα μετά από περίπου 25 χρόνια αφού το ξεκαθάρισα απολύτως στο μυαλό μου. Τίποτε όμως δεν ξεκαθαρίζει στην πραγματικότητα εντελώς, απ’ ό,τι φαίνεται. Η ιδέα που εδώ και καιρό είχα συμπεράνει πώς πρόκειται για ένα θεμελιώδες ιστορικό και οικονομικό σφάλμα, ότι η κοινωνία χρειάζεται ομοιογένεια για να έχει τάξη και ελευθερία, έχει επιστρέψει δυναμικά. Πρόκειται για κεντρική θέση της alt-right και όσων διάκεινται ευμενώς σ’ αυτήν (και, κατά διαφορετικό τρόπο, και της alt-left). Είναι η θέση που τους οδηγεί να απορρίψουν την ελευθερία ως δρόμο που οδηγεί προς τα εμπρός και να υποστηρίξουν τον κρατικό έλεγχο των δημογραφικών.

Είναι κάτι το εντελώς λάθος. Αν ποτέ βρήκατε αυτή την ιδέα μπροστά σας, αυτό το άρθρο είναι για σας.

Να μια ιστορία από το παρελθόν μου: βρέθηκα λίγο πριν από το θάνατό του, με τον διάσημο σήμερα “κοινωνικά εθνικιστή” συγγραφέα και θεωρητικό, και αυτοχαρακτηριζόμενο φασίστα Samuel Francis σε κάποιο γεύμα όπου και συνομιλήσαμε. Όπως συνήθως, εγώ μιλούσα για την ελευθερία. Εκείνος τότε με διέκοψε και μου είπε περίπου τα εξής: “Τα ανθρώπινα διακαιώματα και η ελευθερία είναι συνθήματα. Πολύ πιο θεμελιώδη είναι τα δημογραφικά. Για να είναι μια κοινωνία εύτακτη και να λειτουργεί σωστά πρέπει να έχει ομοιογένεια. Χωρίς αυτό, ξέχνα τα δικαιώματα και τις ελευθερίες”.

Είχε δίκιο ο Francis;

Δεν απάντησα τίποτε γιατί δεν είχα σκεφτεί ως τότε ιδιαίτερα το θέμα. Μήπως είχε δίκιο; Δεν ακούει κανείς τέτοια πράγματα στο πανεπιστήμιο. Οι άνθρωποι που μιλούν έτσι δεν είναι πολιτικώς ορθοί, και δεν λένε τέτοια πράγματα σε ευγενικές παρέες. Αυτή η ιδέα οδηγεί σε απαγορευμένες σκέψεις και στην εξύμνηση πρακτικών όπως ο ρατσισμός, ο σεξισμός και η ξενοφοβία. Γι’ αυτό και δεν την είχα εξετάσει. Δεν είχε χρειαστεί να το κάνω. Αλλά αυτό σήμαινε επίσης ότι κατελήφθην εξ απήνης. Βρέθηκα σε μια μικρή σύγχυση.

Μου πήρε κάποιες μέρες, αλλά συνειδητοποίησα ένα πράγμα. Η ελευθερία δεν είναι το προϊόν της ομοιογένειας. Είναι η λύση στο φαινομενικό πρόβλημα της ανομοιογένειας. Η ελευθερία δημιουργεί θεσμούς όπως τα εμπορικά περιβάλλοντα, τις ευκαιρίες για εμπόριο και συναλλαγές, τις διαρρυθμίσεις για αμοιβαίως επωφελές εμπόριο και μάθηση. Μ’ αυτόν ακριβώς τον τρόπο η ελευθερία συμφιλιώνει τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων - και δημιουργεί πλούτο μέσα από τη διαφωνία. Αυτή είναι και η πηγή της μαγείας της.

Σκεφτείτε την εποχή του τέλους των θρησκευτικών πολέμων. Οι στοχαστές του Διαφωτισμού πρότειναν ότι η λύση στις θρησκευτικές διαφορές δεν είναι ο θάνατος των αιρετικών στην πυρά και η επιβολή ενός επίσημου πιστεύω. Αντιθέτως, η λύση έγκειται στο να επιτρέπεται τα άτομα να πιστεύουν ό,τι θέλουν αρκεί να μην βλάπτουν τους συνανθρώπους τους. Και αυτό το σύστημα λειτούργησε. Με πόσους άλλους τρόπους επρόκειτο να δουλέψει αυτή η ιδέα της ελευθερίας; Σταδιακά, έφτασε να εφαρμόζεται στον λόγο, τον τύπο και το εμπόριο. Εντέλει οδήγησε στην ευρεία χειραφέτηση των δούλων και των γυναικών. Δημιούργησε έναν νέο κόσμο, στον οποίο η εξουσία του κράτους περιοριζόταν, και αποδόμησε τον παλιό κόσμο της επιβολής της ιεραρχίας.

Δεν χρειάζεται να ξέρετε ιστορία. Επισκεφτείτε απλώς την πολύβουη εμπορική περιοχή της οποιασδήποτε μεγάλης αμερικανικής πόλης και παρατηρήστε το τρελό μωσαϊκό από εθνότητες, γλώσσες, θρησκείες, φυλές και κουλτούρες εκεί όπου οι άνθρωποι πουλάνε, αγοράζουν και συναναστρέφονται μεταξύ τους ανάλογα με τις προτιμήσεις τους. Γιατί δεν υπάρχει χάος; Γιατί υπάρχει συνύπαρξη; Διότι η παρουσία της εμπορικής ελευθερίας επιτρέπει στον καθένα και την καθεμιά να επιδιώξει το δικό του ιδιοτελές συμφέρον κατά τρόπο που ωφελεί και άλλους. Να ποια είναι η ομορφιά της λειτουργίας της αόρατης χειρός.

Η ιδέα ότι η ελευθερία προϋποθέτει την ομοιογένεια του πληθυσμού εξαφανίζει το πρόβλημα ακριβώς που η ελευθερία με τόση αποτελεσματικότητα επιλύει. Ποιο είναι άλλωστε το πρόβλημα που η κοινωνική τάξη προσπαθεί να επιλύσει; Επιδιώκει να παράσχει ένα περιβάλλον στο οποίο οι άνθρωποι ακμάζουν ατομικά ενώ ολόκληρη η ομάδα έχει την ευκαιρία μιας καλύτερης ζωής. Οι διαφορές μεταξύ των ανθρώπων επιλύονται από την ελευθερία. Αυτή η ιδέα άλλαξε τον κόσμο προς το καλύτερο.

Συνειδητοποίησα μάλιστα ότι αν έχεις μια μικρή ομάδα της ίδιας φυλής, γλώσσας, θρησκείας και κανόνων συμπεριφοράς, το ερώτημα της ελευθερίας δεν χρειάζεται να διατυπωθεί. Ο συντονισμός της ομάδας συμβαίνει εκεί λόγω της προσωπικής γνώσης, της προφορικής επικοινωνίας και των κοινών προσδοκιών ως προς τις παρόμοιες ανάγκες των άλλων ανθρώπων, και συνήθως υπάρχει κάποιος ηγέτης.

Το πρόβλημα είναι ότι μια ομοιογενής και απομονωμένη φυλή που διοικείται ιεραρχικά θα είναι πάντα φτωχή - συνήθως θα παλεύει για την επιβίωσή της, όπως κάνουν σήμερα οι μικρές φυλές του Αμαζονίου - καθώς το μοντέλο αυτό δεν επιτρέπει την επέκταση του καταμερισμού της εργασίας. Μπορεί αυτό να λειτουργεί σε κάποιες σπάνιες συνθήκες. Τις περισσότερες φορές όμως, η ζωή υπό καθεστώς επιβληθείσας ομοιογένειας φτάνει εντέλει να είναι όπως ο Τόμας Χομπς περιέγραψε τη φυσική κατάσταση: δυσάρεστη, βίαιη και σύντομη.

Το κίνητρο της ενσωμάτωσης

Η ελευθερία από την άλλη πλευρά επιβραβεύει την ολοένα και μεγαλύτερη ενσωμάτωση κάθε είδους ανθρώπων καθώς έτσι παράγονται οφέλη για όλους. Είναι κανείς ελεύθερος να αισθάνεται μισαλλοδοξία, ρατσισμό, να μισεί όλες τις άλλες θρησκευτικές θεωρήσεις ή τους διαφορετικούς τρόπους ζωής και ούτω καθεξής. Σε ό,τι αφορά όμως τη βελτίωση της ζωής του, προτιμά κανείς να δει έναν Εβραίο γιατρό από το να πάθει έμφραγμα, να φάει σε ένα μαροκινό εστιατόριο, να προσλάβει τον Μεξικανό μετανάστη για να περάσει πλακάκια στο μπάνιο του, να ακούει το αγαπημένο του αφροαμερικανικό μουσικό συγκρότημα και ούτω καθεξής. Και ξέρετε κάτι; Σταδιακά, υπό αυτές τις συνθήκες τα πρωτόγονα ήθη της μικρής φυλετικής ομάδας αρχίζουν να υποχωρούν.

Γι’ αυτό ακριβώς κάθε καθεστώς που έχει ως στόχο την επιβολή της ομοιογένειας αναγκαστικά στρέφεται εναντίον της αγοράς και καταφεύγει στη βία. Θυμηθείτε ότι το ναζιστικό κόμμα στην αρχή απλώς ενθάρρυνε το ειρηνικό μποϋκοτάζ των εβραϊκών επιχειρήσεων, την πικετοφορία μπροστά στα καταστήματα και ούτω καθεξής, δίνοντας ρητές οδηγίες να μην πειραχθεί κανένας. Αυτό όμως δεν απέδωσε. Οι νόμοι της Νυρεμβέργης ήταν ένα απεγνωσμένο μέτρο για να αντιμετωπιστεί το “πρόβλημα” ότι η αγορά δεν απέκλειε ανθρώπους.

Υπάρχει ακόμη μια ιδέα που κάνει την όλη αξίωση περί ομοιογένειας κάπως ανόητη. Απ’ ό,τι φαίνεται, κανείς δεν είναι ίδιος με τον άλλον. Και αυτό το ξέρουμε. Σκεφτείτε κάποιον φίλο σας με τον οποίο μοιράζεστε την ίδια θρησκεία, φυλή και γλώσσα και το ίδιο φύλο και αναλογιστείτε τις διαφορετικές σας αξίες. Πάντα υπάρχει η πιθανότητα της σύγκρουσης, καθώς δύο άνθρωποι αναγκαστικά διαφέρουν μεταξύ τους. Η φιλίες σας επιζούν παρά τις διαφορές σας, γιατί αναγνωρίζετε περισσότερη αξία στη φιλία σας από ό,τι στο να γίνετε εχθροί. Αν επεκτείνετε αυτό το μοντέλο στο σύνολο της κοινωνικής τάξης, θα αρχίσετε να κατανοείτε πώς και γιατί οι διαφορές δεν οδηγούν στην σύγκρουση, στην έλλειψη τάξης και τη βία, αλλά στη φιλία, την ευημερία και τη φώτιση.

Όλα αυτά που λέγονται περί του να καταργήσουμε την πολυμορφία είναι μπούρδες. Δεν υπάρχει καμία καθαρή φυλή, καμία πραγματικά ορθόδοξη θρησκεία, καμία γλώσσα χωρίς παραλλαγές, καμία τελική ενότητα μεταξύ των οποιωνδήποτε δύο ανθρώπων ως προς τις σκέψεις, τον λόγο ή τις πράξεις. Κανείς δεν σκέφτεται ή δεν δρα ως ομάδα ή ως συλλογικότητα. Ο κοινωνικός κόσμος θα είναι για πάντα ένας αστερισμός διαφορών. Χρειαζόμαστε το καλύτερο δυνατό κοινωνικό σύστημα για να το διαχειριστούμε αυτό και να φτιάξουμε απ’ αυτό κάτι το όμορφο.

Η νέα συνειδητοποίηση

Χάρηκα πολύ που έλυσα αυτό το πρόβλημα στο μυαλό μου. Όπως συμβαίνει στις περισσότερες παρόμοιες περιστάσεις, κέρδισα από αυτή τη διανοητική αναζήτηση. Βγήκα απ’ αυτήν με μια καλύτερη κατανόηση για το τι σημαίνει η ελευθερία για τον κόσμο. Η περαιτέρω μελέτη ενίσχυσε την πεποίθησή μου ότι ο όλος σκοπός της ελευθερίας είναι να καταστήσει τη ριζική ανομοιογένεια λειτουργική για όλους.

Γι’ αυτό με έθελξε τόσο πολύ η εποχή της Convivencia, των 700 ετών πριν τον ύστερο Μεσαίωνα όταν το Ισλάμ, ο Ιουδαϊσμός και η Χριστιανοσύνη συνυπήρχαν και επωφελούνταν απ’ αυτό (το γεγονός ότι όλες οι ομάδες ωφελήθηκαν δεν αμφισβητείται, παρά τη συνεχιζόμενη διαμάχη ως προς το πόση ακριβώς ανεκτικότητα προς τη διαφορετικότητα όντως υπήρχε τότε).

Κατανοώντας την καταπληκτική δύναμη της ανομοιογένειας, υιοθετούμε μια διαφορετική οπτική για την ίδια την κοινωνία. Φτάνουμε έτσι να υιοθετήσουμε την θεμελιώδη φιλελεύθερη ιδέα ότι η κοινωνία δεν χρειάζεται κάποια ιεραρχικού τύπου διαχείριση, καθώς περιέχει τη δυνατότητα της αυτοδιαχείρισής της. Φτάνουμε να γοητευθούμε από την έμφαση που δίνει ο Frédéric Bastiat στην αρμονία ως το μέσο με το οποίο ζούμε καλύτερες ζωές.

Αντίθετα, η στάση ότι η ομοιογένεια είναι αναγκαία συνθήκη οδηγεί σε μια σειρά από περίεργες εμμονές ως προς ατέρμονες συγκρούσεις στην κοινωνία. Αρχίζει έτσι κανείς να υπερβάλλει στην σκέψη του ως προς τη σημασία τους. Νομίζει ότι είναι περικυκλωμένος από ένα πλήθος ανεξέλεγκτων πολέμων. Βλέπει πόλεμο μεταξύ των λευκών και των μαύρων, των ανδρών και των γυναικών, των ομοφυλοφίλων και των ετεροφυλοφίλων, της Χριστιανοσύνης και του Ισλάμ, των ανθρώπων με και των ανθρώπων χωρίς αναπηρίες, του δικού μας έθνους και του δικού τους και ούτω καθεξής. Πρόκειται ακριβώς για την κοινή νοοτροπία της Δεξιάς και της Αριστεράς.

Και ξέρετε κάτι; Αν φτιάξετε ένα μεγάλο κράτος, αυτές οι συγκρούσεις όντως θα φαίνονται πιο πραγματικές απ’ ό,τι είναι, για τον απλό λόγο ότι το κράτος αντιπαραθέτει τους ανθρώπους μεταξύ τους. Αρχίζει κανείς να μισεί μια ομάδα ανθρώπων γιατί δεν ψήφισαν τον υποψήφιο που αυτός υποστηρίζει, γιατί παίρνουν μεγαλύτερο μερίδιο από τα λάφυρα της φορολογίας, γιατί υποστηρίζουν διάφορες μορφές καταπάτησης της δικής του ελευθερίας. Χάρη σ’ αυτό το  παρεμβατικό κράτος, νιώθει κανείς σαν να είναι περικυκλωμένος από εχθρούς και χάνει την αίσθηση μιας πιθανής κατανόησης μεταξύ των ανθρώπων.

Ελευθερία και διαφορά

Ας επιστρέψουμε στον αρχικό ισχυρισμό του κ. Francis, που σήμερα συμμερίζονται και προωθούν οι οπαδοί της alt-right και οι συνοδοιπόροι τους. Δεν πρόκειται για κάτι το καινούριο. Οι αντίπαλοι της ελευθερίας λένε τα ίδια πράγματα εδώ και 200 χρόνια, όπως εξηγώ στο τελευταίο μου βιβλίο.

Ο Francis λέει: “Πρέπει να υπάρχει ομοιογένεια στην κοινωνία για να είναι εύτακτη και να λειτουργεί σωστά”. Αυτός ο ισχυρισμός ισοδυναμεί με απόρριψη του φιλελευθερισμού. Ας τον διορθώσουμε λοιπόν. Πρέπει να υπάρχει ελευθερία για να αντιμετωπίσουμε την αναπόφευκτη πραγματικότητα της ανομοιογένειας. Ο πόθος της ομοιότητας είναι αυτός που οδηγεί στη σύγκρουση, τον αυταρχισμό και τη φτωχοποίηση των ζωών των ανθρώπων.

Υστερόγραφο: Για τους αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φιλελεύθερη θεωρία της κοινωνίας, την προέλευση και ανάπτυξή της, συνιστώ έντονα το πρώτο τρίτο από το βιβλίο του Μίζες Socialism (Σοσιαλισμός). Στο έργο αυτό, ο Μίζες διατυπώνει μια θεωρία συνεργασίας και τον “νόμο της συσχέτισης” όπως τον ονομάζει, που πρόκειται για μια ισχυρή επεξεργασία της θεωρίας του καταμερισμού της εργασίας. Το αποτέλεσμα είναι μια εύρωστη και σοβαρή κοινωνική θεωρία - την οποία ο ίδιος ο Μίζες ποτέ ξανά δεν εξήγησε στο ίδιο βάθος σε κάποιο από τα μετέπειτα έργα του. Προσωπικά θεωρώ ότι πρόκειται για την καλύτερη εξήγηση της κοινωνίας, της ιδιοκτησίας και της προόδου που έχω διαβάσει ποτέ.

--

Ο Jeffrey Tucker είναι Διευθυντής Περιεχομένου στο Foundation for Economic Education(FEE). Ακόμη, είναι Επικεφαλής Βιβλιοθήκης και ιδρυτής του Liberty.me, Διακεκριμένο Επίτιμο Μέλος του Mises Brazil, ερευνητής στο Acton Institute, σύμβουλος πολιτικής στο Heartland Institute, ιδρυτής του CryptoCurrency Conference, μέλος του εκδοτικού συμβουλίου της Molinari Review, σύμβουλος στην κατασκευάστρια εταιρία εφαρμογών blockchain Factom, και συγγραφέας πέντε βιβλίων. Έχει γράψει 150 εισαγωγές σε βιβλία και πολλές χιλιάδες άρθρα που εμφανίστηκαν σε ακαδημαϊκές και μη εκδόσεις.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 15 οκτωβρίου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.